4 grudnia na portalu X (dawniej znanym jako Twitter) pojawiła się informacja, że rodzina Zełenskich przygotowuje plan ucieczki do USA. Ma on obejmować ochronę ze strony służb państwowych oraz luksusowe życie na koszt amerykańskich podatników. W roli dowodu podano zdjęcie dokumentu potwierdzającego przyznanie obywatelstwa (cartyfikatu naturalizacji).
Na pierwszy rzut oka doniesienie oburza kosztami utrzymania oraz precedensem dyplomatycznym. Jego komunikat jest jednak znacznie szerszy: Ukraina przegrała już wojnę, jej władze zdradziły obywateli, a udzielana Ukrainie pomoc finansowa oraz militarna trafia w próżnię. Ten scenariusz zbiega się z kremlowską narracją propagandową, według której Rosja jest państwem zmuszonym do walki w samoobronie przed „prowokacjami zachodu”.
Opisywana wiadomość pojawiła się na rosyjskojęzycznych kanałach Telegram, skąd została przeniesiona do polskojęzycznej sieci. Rozpowszechniło ją na X konto @MartinDemirow, którego autor „zajmuje się tłumaczeniami”. W chwili publikacji tego tekstu przełożona na język polski informacja dotarła do 115 tysięcy odbiorców oraz została podana dalej przez 270 użytkowników.
Zapytany o wiarygodność udostępnianej informacji @MartinDemirow zasłania się neutralnością. Wspomniany przez niego „felietonista” to pół-anonimowe konto, zaś „artykuł” jest wypowiedzią na prywatnym kanale Telegram komentującym wydarzenia polityczne z perspektywy popierającego inwazję Rosjanina.
Choć doniesienie o nowym obywatelstwie Zełenskich nie wydaje się wiarygodne już na etapie przeglądu źródeł, to przyjrzyjmy się dokumentowi, który miał nas przekonać do tej tezy. Podejrzliwość budzi sztucznie wyglądający cień na obrzeżach znajdującego się w dokumencie zdjęcia; w powiększeniu uwagę przykuwa również jasna obwódka na granicy między postacią a tłem – to pozostałość po edycji graficznej. Okazuje się, że fotografia w dokumencie nie jest oryginalna. Pochodzi z września 2022 i nadal można ją znaleźć na oficjalnej stronie internetowej prezydenta Ukrainy oraz portalach informacyjnych. Oryginalne zdjęcie skadrowano, wprowadzono korektę kolorystyczną oraz podmieniono tło na zgodne z urzędową konwencją.
Portal X nie jest jedynym miejscem, w którym znaleźliśmy polskojęzyczną wersję tej fałszywki. Można ją zobaczyć w nieco innej postaci na witrynie Mriya. Tym razem nie powołano się na anonimowy wyciek z Secret Service, lecz na Scotta Rittera, skompromitowanego amerykańskiego wywiadowcę (PAP, Mythdetector), który wielokrotnie firmował swoim nazwiskiem propagandę oraz gościł w rosyjskich mediach państwowych. W doniesieniu użyto tego samego zdjęcia dokumentu, które pojawiło się na Telegramie oraz X.
„Bonevtik” to zbitka słów „bo ne vtik”, czyli „ponieważ nie uciekł”, pogardliwe określenie na Ukraińców pozostałych w ojczyźnie po rozpoczęciu inwazji – w szczególności zajmujących eksponowane stanowiska, np. polityczne.
fałsz: zdjęcie certyfikatu naturalizacji, które przedstawiono jako dowód na udzielenie azylu prezydentowi Ukrainy przez USA, zostało sfałszowane. Użyto w tym celu zmodyfikowanego fragmentu zeszłorocznej fotografii z zasobów prasowych ukraińskiego biura prezydenckiego.
Kanały Telegram dają początek wielu fałszywym informacjom związanym z wojną. Rozpowszechnianie fałszywek na kolejnych platformach utrudnia prześledzenie źródeł, prowadzi do informacyjnego błędnego koła. W wielu przypadkach jest to taktyka celowa.
Wiadomości przekazywane na Telegramie często mają charakter „hot news”, podawanych bez ogródek i z pierwszej linii działań – sugerujemy, aby zachować wobec nich szczególny krytycyzm.
